دیو عظیم ایران باستان
زیگوراتها از جمله شگفتانگیزترین بناهای باستانی ایران و بینالنهرین محسوب میشوند. این سازههای خشتی و توپر که فاقد فضاهای داخلی هستند، با آجرهایی مستحکم پوشیده شدهاند و اغلب در قالب مربع یا مستطیل با ابعادی بین 40×50 تا 50×50 متر ساخته میشدند. این بناها که به عنوان معابد مذهبی در تمدنهای کهن شناخته میشدند، جایگاهی مقدس برای پرستش خدایان بودند.
پیدایش زیگورات در ایران
در ابتدا، زیگوراتها در تمدنهای سومر، بابل و آشور و همچنین در جنوب غربی ایران ساخته میشدند. با کشف بقایای زیگورات در محوطه باستانی سیلک کاشان، مشخص شد که این سبک معماری به فلات مرکزی ایران نیز راه یافته است. زیگوراتها دارای پلکان یا مسیرهای شیبداری بودند که دسترسی به طبقات بالایی را امکانپذیر میکرد. اطراف این معابد نیز معمولاً با درختکاری و فضاسازیهای طبیعی زیبا مزین میشد.
زیگورات چغازنبیل؛ بزرگترین زیگورات ایران
یکی از مهمترین و عظیمترین زیگوراتهای ایران، زیگورات چغازنبیل است. این بنای باستانی در استان خوزستان و در 40 کیلومتری جنوب شرقی شوش واقع شده است. این اثر ارزشمند که متعلق به تمدن عیلامی است، در کرانه غربی رود دز قرار دارد.
ریشهشناسی نام چغازنبیل
نام چغازنبیل ترکیبی از دو واژه “چغا” به معنی تپه و “زنبیل” به معنی سبد است. دلیل این نامگذاری، شکل خاص این زیگورات است که به یک تپه سبدیشکل شباهت دارد.
معماری زیگورات چغازنبیل
این زیگورات در قرن سیزدهم پیش از میلاد توسط پادشاه عیلامی، اونتاش گال، برای خدای اینشوشیناک ساخته شد. ساختار آن به شکل هرم پلهای بوده و در اصل دارای پنج طبقه بوده است. امروزه تنها سه طبقه از آن باقی مانده که ارتفاعی حدود 25 متر دارد، اما در گذشته این بنا حدود 50 متر ارتفاع داشته است.
طبقه اول این زیگورات که بزرگترین قسمت آن محسوب میشود، ابعادی در حدود 103×103 متر دارد. برخی منابع نیز این ابعاد را 100×100 متر ذکر کردهاند. ساختمان چغازنبیل درون محوطهای کوچک محصور شده که جایگاه ربالنوع اینشوشیناک بوده است. یک دیوار عظیم این محوطه را فرا گرفته و درون آن، دیوار دیگری نیز محوطه ساختمان اصلی را احاطه کرده است. این فضای داخلی به وسعت 400×400 متر به عنوان حیاط مرکزی زیگورات عمل میکرد.
دروازههای ورودی و کتیبههای خط میخی
این زیگورات دارای هفت دروازه اصلی است که با آجرهای لعابدار تزئین شدهاند. بر روی این آجرها نام پادشاه سازنده، اونتاش گال، به خط میخی عیلامی حک شده و نام خدای بزرگ عیلامی، اینشوشیناک، نیز چندین بار تکرار شده است.
کاربرد زیگورات چغازنبیل
باستانشناسان نظریههای مختلفی درباره کاربرد این بنا مطرح کردهاند. برخی آن را به عنوان محراب، قربانگاه یا سکوی مجسمه معرفی کردهاند. اما بر اساس تحقیقات جدید، این سازه احتمالاً به عنوان یک رصدخانه و تقویم آفتابی نیز مورد استفاده قرار میگرفته است.
چهار آفتابسنج آجری که در چهار طرف این بنا تعبیه شدهاند، شباهت زیادی به ابزارهای نجومی رصدخانه نقش رستم دارند. این آفتابسنجها احتمالاً برای محاسبه گردش خورشید، تعیین آغاز فصول و نگهداشتن تقویم مورد استفاده قرار میگرفتند. زاویه بین این آفتابسنجها با طلوع و غروب خورشید در فصلهای مختلف سال تطابق دارد که نشاندهنده دانش پیشرفته نجومی سازندگان این بنا است.
نتیجهگیری
زیگوراتها نه تنها سازههای معماری شگفتانگیزی هستند، بلکه نقش مهمی در اعتقادات مذهبی و دانش نجومی تمدنهای باستانی ایفا کردهاند. زیگورات چغازنبیل، به عنوان بزرگترین زیگورات ایران، یکی از مهمترین آثار بهجامانده از تمدن عیلامی است که شکوه و عظمت معماری ایران باستان را به نمایش میگذارد. این بنا علاوه بر نقش مذهبی خود، ممکن است به عنوان یک تقویم آفتابی نیز به کار رفته باشد که نشاندهنده درک عمیق عیلامیها از علوم نجومی است.